หากสมมติเราต้องการให้คนในชุมชนมีสุขภาพกายและจิตที่ดี การศึกษาสภาพปัญหาในสถานบริการเพียงอย่างเดียวคงไม่เพียงพอ เพราะนอกเหนือจากบริการทางการแพทย์แล้ว ยังมีปัจจัยอื่นอีกมากที่เกื้อหนุน หรือ ชะลอการพัฒนาของชุมชน ไม่ว่าจะปัจจัยทางการเมือง การคลัง สังคม สิ่งแวดล้อม วัฒนธรรม พฤติกรรม

         การพุ่งความสนใจไปที่สถานพยาบาล โดยไม่มองภาพใหญ่ของชุมชน ซึ่งประกอบด้วยบุคคลและองค์กรทั้งภายในและภายนอกระบบสาธารณสุข จะทำให้การพัฒนาชุมชนให้เป็นชุมชนที่น่าอยู่สำหรับคนในชุมชนเป็นจริงได้ยาก

         การมองปัญหาอย่างเป็นองค์รวมเช่นนี้ คือ ลักษณะสำคัญของการวิจัยเชิงระบบ ซึ่งต้องอาศัยการทำงานและสื่อสารระหว่างผู้เชี่ยวชาญหลากหลายสาขา และอาศัยการดึงผู้ใช้ประโยชน์จากงานวิจัยเข้ามามีส่วนร่วม

         งานวิจัยสุขภาพที่มองเชิงระบบจึงแตกต่างจากงานวิจัยสุขภาพอื่นๆ อาทิ งานวิจัยเพื่อค้นหายาและเทคโนโลยีทางการแพทย์ งานวิจัยเพื่อศึกษาประสิทธิภาพของการรักษา หรืองานวิจัยเพื่อสำรวจสุขภาวะระดับประชากร งานวิจัยดังกล่าวมักมีการทำแบบแยกส่วน แยกความชำนาญ กล่าวคือ นักวิจัยกลุ่มหนึ่งอาจคิดค้นตำรับยาสำหรับรักษาการติดเชื้อเอชไอวี นักวิจัยกลุ่มหนึ่งอาจคิดค้นกลยุทธ์ป้องกันการติดเชื้อเอชไอวี นักวิจัยกลุ่มหนึ่งอาจเปรียบเทียบประสิทธิภาพของมาตรการรักษาการติดเชื้อเอชไอวีรูปแบบต่างๆ

         ขณะที่นักวิจัยที่มองปัญหาเชิงระบบจะพิจารณาปัญหาโดยนำองค์ความรู้ทุกประเด็นมาประมวล ร่วมกับการวิเคราะห์บริบททางการเงิน กำลังคน การอภิบาล ทั้งหมดนี้ก็เพื่อให้มั่นใจว่า นโยบายป้องกันและรักษาการติดเชื้อเอชไอวีด้วยมาตรการที่ผ่านการพิสูจน์ประสิทธิภาพแล้ว จะครอบคลุมประชาชนทุกกลุ่ม เมื่อมีการนำออกมาใช้นั่นเอง

         ตัวอย่างข้างต้นยังแสดงให้เห็นลักษณะสำคัญอีกประการของงานวิจัยเชิงระบบ นั่นคือ ความเกี่ยวโยงกับนโยบายสุขภาพ ไม่ว่าจะระดับท้องถิ่น ระดับภูมิภาค ระดับชาติ ระดับโลก นักวิจัยที่ศึกษาปัญหาเชิงระบบจึงเลี่ยงไม่ได้ที่จะต้องคลุกคลีกับผู้กำหนดนโยบาย ผู้บริหารสถานพยาบาล องค์กรอิสระ องค์กรเอกชน และชุมชน ตั้งแต่เริ่มจนสิ้นสุดกระบวนการวิจัย ทั้งนี้เพื่อให้เห็นสภาพปัญหาทุกแง่มุมโดยถ่องแท้ ต่างจากนักวิจัยสาขาอื่นที่ต้องพยายามรักษาระยะห่างจากผู้ใช้ประโยชน์หรือผู้มีส่วนได้ส่วนเสีย เพื่อลดอคติในการทำวิจัย

         งานวิจัยเชิงระบบยังต่างจากงานวิจัยทั่วไปตรงที่ไม่ยึดถือระเบียบวิจัยเคร่งครัด หลายครั้งข้อสรุปที่ได้จึงอาจไม่ชี้ชัดเด็ดขาดเท่างานวิจัยอื่น เพราะผ่านกระบวนการรวบรวม วิเคราะห์ และแปลข้อมูลที่ต่างกัน กระนั้นข้อสรุปที่ได้ก็มีความน่าเชื่อถือไม่ต่างจากงานวิจัยลักษณะอื่น เพราะได้จากการสืบค้นสาเหตุอย่างเป็นขั้นเป็นตอน ข้อเสนอที่ได้จากงานวิจัยจึงอาจไม่สมบูรณ์ที่สุด แต่ก็ถือว่าเข้าทีที่สุดสำหรับสภาวการณ์ ณ ขณะนั้น ทั้งยังนำไปแก้ปัญหา ณ จุดอื่นที่มีบริบทคล้ายคลึงกันได้ อีกด้วย

         กล่าวโดยสรุป การวิจัยระบบสุขภาพเป็นการศึกษาที่อาศัยการผสมผสานของศาสตร์หลายสาขา ได้แก่ แพทยศาสตร์ สาธารณสุขศาสตร์ ระบาดวิทยา เศรษฐศาสตร์ สังคมศาสตร์ มนุษยศาสตร์ รัฐประศาสนศาสตร์ เพื่อคลี่ปมปัญหาในประเด็นต่างๆ ของระบบสุขภาพ จนเห็นสายใยของการเชื่อมต่อที่สมบูรณ์ อันจะนำไปสู่การกำหนดนโยบายที่เหมาะสมสำหรับนำไปปฏิบัติต่อไป

คำอธิบายภาพประกอบ: การวิจัยประเด็นสุขภาพเชิงระบบ คือ การศึกษาประเด็นสุขภาพที่อยู่ในความสนใจ โดยพิจารณาประเด็นตามองค์ประกอบใน ระบบสุขภาพ ร่วมกับวิเคราะห์บริบททางการเมือง เศรษฐกิจ สังคม วัฒนธรรมทั้งภายในและภายนอกประเทศ งานวิจัยประเด็นสุขภาพเชิงระบบจึงต้องอาศัยศาสตร์หลายสาขา และเพราะมีจุดประสงค์ คือ ๑) ศึกษาแนวทางแก้ไขปัญหาด้านสุขภาพเพื่อกำหนดเป็นนโยบาย และ/หรือ ๒) ประเมินผลสัมฤทธิ์ของนโยบายเพื่อปรับปรุงให้ดีขึ้น จึงมีความเชื่อมโยงกับนโยบายสุขภาพเป็นอย่างมาก

หมายเหตุ ภาพประกอบดัดแปลงจาก Gilson L. ed. Health policy and systems research: a methodology reader- the abridged version. Alliance for Health Policy and Systems Research. Geneva, WHO, 2012.

เอกสารอ่านเพิ่มเติม

• Alliance for Health Policy and Systems Research. What is health policy and systems research? Overview. Geneva, WHO, 2011
• de Savigny D, Adam T, eds. Systems thinking for health systems strengthening. Geneva, WHO, 2009.
• Frenk J. Dimensions of health system reform. Health Policy, 27:19-34, 1994
• Frenk J. The global health system: Strengthening national health systems as the next step for global progress. PLoS Medicine, 7(1):1-3, 2010.
• Gilson L, ed. Health policy and systems research: A methodology reader. Geneva, WHO, 2012.
• Hanney S and Gonzales-Block M. Evidence-informed health policy: are we beginning to get there at last? Health Research Policy and Systems, 7 (30), 2009.
• Mills A. Health policy and systems research: defining the terrain; identifying the methods. Health Policy and Planning, 27(1), 2012.
• Pang T, Sadana R, Hanney S, Bhutta ZA, Hyder AA, Simon J. Knowledge for better health: a conceptual framework and foundation for health research systems. Bulletin of the World Health Organization, 81(11), 815-820, 2003.
• Remme J. et al. Defining research to improve health systems. PLos Medicine, 7(11), 2010.
• Taylor CE. The uses of health systems research. Geneva, WHO, 1984.