ความท้าทายของการพัฒนาระบบสุขภาพคือการสร้างระบบสุขภาพที่พึงประสงค์ด้วยทรัพยากรที่มีจำกัด ซึ่งการใช้ทรัพยากรจำนวนมากใช่ว่าจะได้ผลลัพธ์ทางสุขภาพที่ดีเสมอไป ดังนั้นแนวคิดการดูแลสุขภาพโดยมุ่งเน้นคุณค่า (Value-Based Healthcare : VBHC) จึงเป็นอีกหนึ่งทางออกของการที่จะใช้ทรัพยากรที่มีจำกัดให้เกิดคุณค่า และระบบสุขภาพมีความยั่งยืน ซึ่งระบบสุขภาพแบบมุ่งเน้นคุณค่า คือระบบบริการสุขภาพที่เอื้อให้เกิดคุณค่าสูงสุดในการรักษาพยาบาลผู้ป่วย โดยมีการดูแลทั้งวงจรของการรักษา และใช้เงินน้อยลงในกระบวนการรักษาทั้งหมด ตัวอย่างประเด็นที่จะนำแนวคิด VBHC มาใช้เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพของระบบการดูแลสุขภาพให้ดีขึ้นและลดค่าใช้จ่าย เช่น การลดกลุ่มโรคที่ป้องกันได้ที่เป็นภาระทางการเงิน, การลดโรคที่ต้องใช้ทรัพยากรจำนวนมากในการดูแลรักษา, การจัดการโรคเรื้อรัง เช่น โรคเบาหวาน ความดัน, การจัดการเพื่อให้เกิดความเหมาะสมของการใช้บริการสุขภาพ, การป้องกันภาวะความพิการที่เป็นภาระระยะยาว ฯลฯ ทั้งนี้การดำเนินงานในทุกกระบวนการที่เกี่ยวข้อง ไม่ได้มุ่งเน้นที่การลดค่าใช้จ่ายเท่านั้น แต่เน้นการเพิ่มผลลัพธ์ทางสุขภาพของผู้ป่วยเป็นสำคัญ 

          สถาบันวิจัยระบบสาธารณสุข (สวรส.) จึงร่วมกับ สถาบันพัฒนาระบบบริการสุขภาพองค์รวม (สพบ.) ภายใต้มูลนิธิสาธารณสุขแห่งชาติ (มสช.) จัดการประชุมวิชาการสร้างการรับรู้และความเข้าใจเกี่ยวกับระบบสุขภาพแบบมุ่งเน้นคุณค่า (Value-Based Healthcare : VBHC) เพื่อสร้างการรับรู้และความเข้าใจในแนวทางการดำเนินงานพัฒนาระบบสุขภาพแบบมุ่งเน้นคุณค่า และคาดหวังให้เกิดการเริ่มต้นของการสร้างเครือข่ายนักปฏิบัติและการสร้างงานวิจัยในระยะยาว เพื่อนำไปสู่การพัฒนาระบบสุขภาพของประเทศอย่างต่อเนื่อง โดยในการประชุมวิชาการดังกล่าว มีทั้งการบรรยายพิเศษโดยผู้ทรงคุณวุฒิ อาทิ นพ.โสภณ เมฆธน อดีตปลัดกระทรวงสาธารณสุข นพ.ศุภกิจ ศิริลักษณ์ ผู้อำนวยการสถาบันวิจัยระบบสาธารณสุข ผศ.ดร.นพ.สัมฤทธิ์ ศรีธำรงสวัสดิ์ รองหัวหน้าภาควิชาเวชศาสตร์ชุมชน คณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลรามาธิบดี นพ.สมศักดิ์ ชุณหรัศมิ์ ประธานกรรมการมูลนิธิสาธารณสุขแห่งชาติ รศ.ดร.นพ.จิรุตม์ ศรีรัตนบัลล์ รองคณบดีฝ่ายวางแผนและพัฒนา คณะแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ฯลฯ และการเสวนาแลกเปลี่ยนมุมมอง/ประสบการณ์การนำแนวคิด VBHC มาสร้างการเปลี่ยนแปลงระบบสุขภาพของประเทศ โดยมีผู้เข้าร่วมการประชุมฯ กว่า 70 คน อาทิ บุคลากรสาธารณสุขจากชมรมเครือข่ายโรงพยาบาลศูนย์ โรงพยาบาลทั่วไป โรงพยาบาลชุมชน ศูนย์สุขภาพชุมชนเขตเมือง แพทย์เวชศาสตร์ครอบครัว ฯลฯ ซึ่งการประชุมฯ จัดขึ้นระหว่างวันที่ 19-20 มิ.ย. 2567 ณ โรงแรมเซ็นทารา ไลฟ์ ศูนย์ราชการ และคอนเวนชันเซ็นเตอร์ แจ้งวัฒนะ

          นพ.ศุภกิจ ศิริลักษณ์ ผู้อำนวยการสถาบันวิจัยระบบสาธารณสุข (สวรส.) กล่าวว่า ระบบสุขภาพแบบมุ่งเน้นคุณค่า (VBHC) มุ่งเน้นเรื่องการป้องกันและการดูผลลัพธ์ในภาพรวมเป็นสำคัญ ซึ่งถือเป็นแนวคิดที่จะนำไปสู่การมีระบบสุขภาพที่ยั่งยืน และเป็นทางรอดของระบบสุขภาพประเทศไทย สอดคล้องกับหลักการด้านสาธารณสุขที่เน้นการสร้างระบบสุขภาพชุมชน (Community Health) เพื่อทุกคน ซึ่งการมองเรื่องคุณค่ามักต้องเกี่ยวโยงไปถึงระบบหลักประกันสุขภาพที่ต้องตอบคำถามสำคัญ 5 เรื่อง 1) ใครจ่าย 2) ใครได้ประโยชน์ 3) สิทธิประโยชน์เป็นอย่างไร 4) กลไกการจ่ายเงินเป็นอย่างไร 5) ต้นทุนเท่าไหร่ และคำตอบในแต่ละเรื่อง โดยเฉพาะเรื่องกลไกการจ่ายจะออกแบบอย่างไรให้สนับสนุนการบริการแบบมุ่งเน้นคุณค่า หรือการคิดต้นทุน ต้องคิดให้ครบอย่างรอบด้าน ทั้งค่าใช้จ่ายที่เป็นตัวเงิน ค่าเสียเวลา และอื่นๆ ที่เป็นต้นทุนทำให้เกิดผลลัพธ์ที่ดีในการให้บริการ ซึ่งตรงจุดนี้งานวิจัยจะเข้ามามีส่วนสำคัญในการสร้างองค์ความรู้เชิงประจักษ์มารองรับได้เป็นอย่างดี ที่ผ่านมา สวรส. ได้สนับสนุนทุนวิจัยเพื่อสร้างองค์ความรู้เกี่ยวกับเรื่องการจัดบริการสุขภาพแบบเน้นคุณค่าหลายโครงการ อาทิ การประเมินผลเชิงพัฒนาการจัดบริการสุขภาพแบบเน้นคุณค่าสำหรับผู้ป่วยสูงอายุข้อสะโพกหัก, การออกแบบการบริการแบบเน้นคุณค่าในการดูแลโรคเบาหวานและโรคความดันโลหิตสูง โดยมีชุมชนเป็นฐาน, การพัฒนารูปแบบระบบบริการส่งเสริมสุขภาพช่องปากระดับปฐมภูมิแบบมุ่งเน้นคุณค่า โดยบูรณาการกับชุมชนด้วยการยึดนักเรียนและผู้ปกครองเป็นศูนย์กลาง ตลอดจนการประเมินความคุ้มค่าที่มีการมองไปข้างหน้าว่า ถ้าทำเรื่องนั้นๆ แล้วคุ้มค่าหรือไม่ ซึ่งงานวิจัยจะทำให้มีข้อมูลที่สามารถทำนายและวางแผนอนาคต เพื่อให้เกิดระบบสุขภาพที่เหมาะสมและยั่งยืน ทั้งนี้หากงานวิจัยมีข้อเสนอเชิงนโยบายที่ชัดเจน สวรส. พร้อมที่จะขับเคลื่อนการพัฒนาระบบสุขภาพแบบมุ่งเน้นคุณค่าไปสู่การปฏิบัติให้เป็นรูปธรรมมากยิ่งขึ้น

          ผศ.ดร.นพ.สัมฤทธิ์ ศรีธำรงสวัสดิ์ รองหัวหน้าภาควิชาเวชศาสตร์ชุมชน คณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลรามาธิบดี กล่าวว่า ระบบสุขภาพแบบมุ่งเน้นคุณค่าคือ การจัดรูปแบบบริการแบบมุ่งเน้นผลลัพธ์มากขึ้น ควบคู่กับการพิจารณาค่าใช้จ่ายด้านสุขภาพ ซึ่งที่ผ่านมามีความพยายามที่จะควบคุมค่าใช้จ่าย แต่ยังไม่ประสบความสำเร็จ เนื่องจากมีการพิจารณาเพียงแค่การให้บริการ เช่น ถ้าให้บริการจำนวนมาก แต่ละสถานพยาบาลจะได้รับเงินค่าบริการที่มากตาม ซึ่งยังไม่สามารถควบคุมค่าใช้จ่ายได้  ดังนั้นสิ่งสำคัญจึงควรทำให้ผู้ป่วยได้ผลลัพธ์ที่ดีขึ้นมากกว่า เช่น ผู้ป่วยมีสุขภาพที่ดี หายจากโรค ไม่มีภาวะแทรกซ้อน สามารถกลับไปทำงานได้ตามปกติ ฯลฯ ภายใต้สมการ คุณค่า เท่ากับ ผลลัพธ์ที่มีคุณภาพ หารด้วยต้นทุนค่าใช้จ่ายทั้งทางตรงและทางอ้อมตลอดวงจรการให้บริการ โดยพิจารณาต้นทุนทั้งหมด ทั้งต้นทุนด้านการรักษา เช่น การผ่าตัด การดูแลทางการแพทย์อื่นๆ และต้นทุนด้านการดูแลผู้ป่วยที่เป็นไปเพื่อการป้องกันและฟื้นฟูจนผู้ป่วยสามารถกลับไปใช้ชีวิตปกติได้  ดังนั้นจึงควรมีการทบทวนระบบบริการ เช่น กรณีผู้ป่วยจำเป็นต้องได้รับบริการหลายอย่างในเวลาเดียวกัน ควรมีการบูรณาการการจัดบริการร่วมกันของทุกฝ่ายที่เกี่ยวข้อง,  ผู้ป่วยไม่ควรนอนโรงพยาบาลโดยไม่จำเป็น, เปิดโอกาสให้ผู้ป่วยเข้ามามีส่วนร่วมในการออกแบบการรับบริการ ฯลฯ ซึ่งการทบทวนระบบบริการต้องคำนึงถึงคุณค่าทั้งการมีคุณภาพชีวิตที่ดีของผู้รับบริการ และผู้ให้บริการมีความสุข ไม่เกิดภาระงานที่มากเกินไป ทั้งนี้กลยุทธ์ในการทำ VBHC ที่สำคัญคือ ควรมี care manager ที่เป็นคนจัดการให้ผู้ป่วยได้รับบริการที่ครบถ้วน เหมาะสมตลอดเส้นทางการรับบริการ, มีการวัดต้นทุนและผลลัพธ์ของการจัดบริการผู้ป่วยทุกราย, รูปแบบการจ่ายควรวัดผลลัพธ์ที่เกิดขึ้นตลอดการดูแลผู้ป่วย แต่ปัจจุบันรูปแบบการจ่ายยังไม่เอื้อให้เกิด VBHC เนื่องจากยังเป็นการจ่ายเป็นครั้งๆ ที่กระตุ้นการเพิ่มจำนวนการให้บริการมากกว่าการมุ่งเน้นคุณค่า ซึ่งการจ่ายที่สนับสนุนเรื่อง VBHC ควรเป็นการจ่ายที่พิจารณาทุกการบริหารจัดการเพื่อให้เกิดการรับบริการจากหลากหลายสาขา อาทิ การให้บริการทางการแพทย์ การวางแผนของทีมสนับสนุนการให้บริการ การประสานงานเพื่อให้ได้รับบริการที่รอบด้านของ care manager โดยที่ผ่านมายังไม่ได้คิดเป็นต้นทุนให้กับหน่วยบริการ ซึ่งการวัดผลลัพธ์แบบมุ่งเน้นคุณค่า ต้องคำนึงถึงต้นทุนทั้งทางตรงและทางอ้อม

          “หัวใจสำคัญของการจัดบริการแบบเน้นคุณค่าคือ การปรับรูปแบบบริการ (redesign) โดยยึดผู้ป่วยเป็นศูนย์กลาง, การวัดผลลัพธ์ที่มีคุณค่าต่อผู้ป่วยและต้นทุนตลอดวงจรของการดูแลรักษา, การปรับรูปแบบการจ่ายที่ส่งเสริมและสนับสนุนให้เกิดการจัดบริการแบบเน้นคุณค่า, การประสานและบูรณาการการจัดบริการร่วมกับหน่วยบริการอื่นในระดับเดียวกันและระดับสูงกว่า ภายใต้บริบทการกระจายอำนาจและนโยบายบัตรประชาชนใบเดียวรักษาได้ทุกที่, การพัฒนาระบบข้อมูลสารสนเทศที่สามารถเชื่อมโยงและแลกเปลี่ยนกันได้ระหว่างหน่วยบริการ ผศ.ดร.นพ.สัมฤทธิ์ ทิ้งท้าย  

          ด้าน ทพ.จเร วิชาไทย ผู้จัดการงานวิจัย สวรส. กล่าวว่า งานวิจัยที่สนับสนุนระบบสุขภาพแบบมุ่งเน้นคุณค่า ต้องเป็นงานวิจัยที่มีคุณค่าเช่นกัน ซึ่งคุณค่าที่ว่า เช่น มีการสร้างเครือข่ายวิจัย พัฒนานวัตกรรมใหม่ๆ เช่น ระบบบริการ เทคโนโลยี ฯลฯ ที่สามารถพิสูจน์ได้ว่าเป็นนวัตกรรมที่มีประสิทธิผลและประสิทธิภาพ รวมถึงเป็นงานวิจัยที่ประชาชนได้ประโยชน์  โดยต้องทำให้งานวิจัยน่าสนใจ และเกิดการมาร่วมกันทำงานวิจัยใหม่ๆ ที่หลุดจากกรอบเดิมๆ ตลอดจนควรทำเรื่องใหญ่ๆ ที่สามารถขยายผลและเกิดผลกระทบในวงกว้าง โดยมีระยะเวลาการดำเนินงานที่ชัดเจน และมีการวางแผนร่วมกันตั้งแต่ต้นว่าสิ่งที่จะทำงานวิจัย จะสามารถนำไปใช้ประโยชน์อย่างไร พร้อมบริหารงานวิจัยและเครือข่าย เพื่อให้เกิดการรับรู้ และนำไปใช้ได้จริง ซึ่งการสนับสนุนทุนวิจัยเป็นการดำเนินงานเพียงช่วงระยะเวลาหนึ่ง ดังนั้นงานวิจัยจึงควรส่งต่อองค์ความรู้ให้สามารถฝังอยู่ในระบบ เพื่อให้เกิดความยั่งยืนต่อไป ซึ่งชุมชนนักปฏิบัติในเรื่อง VBHC จะช่วยให้เกิดการสร้างวัฒนธรรมการให้บริการแบบมุ่งเน้นคุณค่ากับทีมผู้ให้บริการทุกฝ่าย, การปฏิบัติงานที่มีประสิทธิภาพโดยการปรับปรุงกระบวนการ, มีการนำเทคโนโลยีเข้ามาช่วย, พัฒนาการเรียนรู้แบบเครือข่ายและเกิดการเรียนรู้ในชุมชน ซึ่งสะท้อนคุณค่าจากรายงานผลลัพธ์ของผู้ป่วยในทุกขั้นตอนการให้บริการ ตลอดจนคำนึงความเป็นธรรมสำหรับการเข้าถึงของประชากรเปราะบางกลุ่มต่างๆ ด้วย ทั้งนี้ สวรส. และ มสช. พร้อมเป็นแกนหลักในการสร้างระบบสุขภาพแบบมุ่งเน้นคุณค่า โดยมีเครือข่ายชุมชนนักปฏิบัติเป็นฐานในการขับเคลื่อนสำคัญ โดยระยะแรกของการศึกษาวิจัยเรื่อง VBHC อาจเป็นรูปแบบการประเมินต้นทุนของระบบที่มีอยู่ เพื่อให้เห็นช่องว่างในการพัฒนาระยะต่อไป