“ครอบครัว” นับเป็นฐานสำคัญของการดำเนินชีวิตและพัฒนาการของมนุษย์  ซึ่งทิศทางการพัฒนาของประเทศทั้งการเมือง เศรษฐกิจ ส่งผลต่อการเปลี่ยนแปลงของครอบครัวให้อ่อนแอเปราะบางลง ความอ่อนแอของครอบครัวมีความชัดยิ่งขึ้นจากสถานการณ์การระบาดโควิด-19   ภาพความเครียดของสมาชิกครอบครัวที่เคยหารายได้เลี้ยงครอบครัว ต้องตกอยู่ในสภาพขาดรายได้ ส่งผลต่อสภาพจิตใจของสมาชิกทุกคนในครอบครัว  ทั้งภาวะซึมเศร้าจากการที่ต้องเผชิญกับปัญหารายได้ ความเครียดจากความเสี่ยงที่จะติดเชื้อโควิด-19 ไม่มากก็น้อย สถานการณ์เหล่านี้ ครอบครัวในระบบเมืองมีโอกาสเผชิญปัญหาสูงกว่า และต้องไม่ลืมว่า การเพิ่มขึ้นของจำนวนและความรุนแรงของการทำร้ายกันในครอบครัว  การหย่าร้าง  ปัญหายาเสพติด  เด็กและคนชราถูกทอดทิ้ง  หรือการฆ่าตัวตาย ทั้งหมดล้วนสะท้อนได้ถึงภาวะความอ่อนแอของครอบครัวไทยที่กำลังเผชิญ

          ทั้งนี้ มุมมองความเห็นจากเวทีเสวนา “วิกฤตความอยู่รอดของครอบครัวเปราะบางในสถานการณ์โควิด-19” ซึ่งสถาบันวิจัยระบบสาธารณสุข (สวรส.) และคณะสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล ได้ร่วมกันจัดขึ้นเมื่อ 31 สิงหาคม ที่ผ่านมานั้น โดยนักวิชาการ  ผู้เชี่ยวชาญการแก้ปัญหา ตลอดจนบุคลากรคนทำงานด้านสุขภาพซึ่งเป็นผู้เกี่ยวข้องในอีกมิติของเรื่องนี้ ได้ให้ความเห็นต่างๆ ไว้อย่างน่าสนใจ 

          รศ.ดร.ลือชัย ศรีเงินยวง เครือข่ายนักวิจัย สวรส. สังกัดศูนย์จิตตปัญญาศึกษา คณะสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล  หัวหน้าแผนดำเนินงานวิจัย ภายใต้ศูนย์ความเป็นเลิศด้านการวิจัยและขับเคลื่อนนโยบายสังคมไม่ทอดทิ้งกัน ให้ความเห็นว่า ความเปราะบางของสถาบันครอบครัวท่ามกลางสถานการณ์โควิด-19 ทำให้เราเห็นถึง ภาวะพึ่งพิงหรือช่วยตนเองไม่ได้ ที่ทำให้เกิดความไม่มั่นคงทั้งภายนอกและภายในจิตใจ  เช่น  ภาวะตกงานหรือขาดรายได้จากผลกระทบทางเศรษฐกิจ ขาดปัจจัยสี่ การเข้าไม่ถึงระบบสุขภาพ วัคซีน  การตรวจเชื้อ ตลอดจนช่องทางการรักษาหรือระบบต่างๆ  รวมถึงความรู้ความสามารถในการดูแลป้องกันตัวเองและแก้ปัญหาต่างๆในวิกฤติที่ซับซ้อนขึ้น สำหรับครอบครัวและคนที่ได้รับผลกระทบไม่มาก อาจเห็นปรากฎการณ์เหล่านี้ แค่เพียงผ่านตาจาการเสพข่าวข้อมูลในแต่ละวัน จนเป็นความคุ้นชิน

          อีกด้านของปัญหาครอบครัวที่มีผลกระทบลึกลงไปและสะท้อนความเหลื่อมล้ำได้ชัดเจนยิ่งขึ้น คือ ปัญหาครอบครัวในชุมชนแออัด นางนุชนารถ แท่นทอง ประธานเครือข่ายสลัมสี่ภาค เผยว่า เรามีรายได้เพียงวันละ 300 กว่าบาท ในสถานการณ์ที่ค่าครองชีพเพิ่มขึ้น บางครอบครัวต้องจำนนจบลงด้วยการตกงาน  ส่งผลกระเทือนทั้งครอบครัว ช่วยตัวเองไม่ได้  เลี้ยงดูครอบครัวไม่ได้  ต้องพึ่งพิงสิ่งต่างๆ จากการบริจาค รับการช่วยเหลือภายนอก เช่น  อาหาร  ที่พัก   ซ้ำร้ายติดโควิดและด้วยสภาพครอบครัวที่อยู่รวมกันหลายคนภายในห้องเล็กๆ ไม่สามารถแยกกักตัวตามแนวทางที่แนะนำ  การเข้าไม่ถึงระบบการรักษา สุดท้ายต้องพากันติดโควิดทั้งครอบครัว และที่น่าหดหู่คือบางครอบครัวพ่อแม่เสียชีวิตจนเหลือเพียงเด็กที่เหลือรอดอยู่เพียงลำพัง

          “สิ่งที่สะท้อนให้เราเห็น คือ เรายังต้องพึ่งพารัฐ แต่ขณะที่รัฐก็อาจยังไม่สามารถพึ่งพิงได้มากนัก  การทำงานของรัฐที่ไม่คล่องตัว ระเบียบขั้นตอนของรัฐที่มาก ทำให้การแก้ปัญหาไม่ทันกับสถานการณ์ที่เกิดขึ้น  จึงเสนอว่าต้องมีระบบการทำงานที่มีส่วนร่วมมากขึ้น  ตลอดจนพัฒนารัฐสวัสดิการหรือจัดระบบที่ให้คนจนมีหลักประกัน  ซึ่งไม่ใช่แค่เรื่องรายได้ แต่คือการประกันคุณภาพชีวิตที่ดี” ประธานเครือข่ายสลัมสี่ภาค สะท้อนความเห็นในวงเสวนา

          ด้าน นพ.นิธิวัชร์ แสงเรือง ผู้อำนวยการโรงพยาบาลบ่อเกลือ จ.น่าน นำเสนอมุมมองด้านระบบสุขภาพ ในการเปิดรับผู้ป่วยจากพื้นที่ระบาดรุนแรงกลับมารักษายังภูมิลำเนา เพราะประชาชนเชื่อว่าการอยู่ในเมืองเหมือนกับการรอติดเชื้อ รอตรวจหาเชื้อ รอเตียงรักษา และถึงขั้นรอความตายอยู่ที่บ้าน ในขณะที่ต่างจังหวัดยังคงมีศักยภาพในการตรวจหาเชื้อ และมีเตียงสำหรับดูแลรักษาผู้ติดเชื้อโควิดอยู่ หรือถ้ายังไม่ติดเชื้อก็มีกลไกของชุมชนในการประคับประคองให้ประชาชนที่กลับมาสามารถกักตัวจนครบ 14 วันได้  สะท้อนภาพของการหลีกหนีความเสี่ยงและความไม่มั่นคงทางสุขภาพในเมืองหลวง  ข้อเสนอคือ  ควรกระจายอำนาจสู่ท้องถิ่นให้ประชาชนมีส่วนร่วมบริหารจัดการปัญหาไม่ใช่เป็นเพียงผู้รับปัญหาปลายทาง   การปรับกฎระเบียบต่าง ๆ ของรัฐที่ไม่สามารถตอบโต้สถานการณ์ฉุกเฉินได้อย่างทันท่วงทีให้มีความคล่องตัวมากขึ้น  ตลอดจนการเยียวยาทางเศรษฐกิจ และจัดสวัสดิการทางสังคมที่หลากหลายและเหมาะสมกับทุกคนที่ได้รับผลกระทบจากวิกฤตทางสุขภาพในครั้งนี้

          ดร.ดิเรก หมานมานะ สาขาวิชาสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา ม.อ.ปัตตานี กล่าวว่า ครอบครัวเปราะบางในพื้นที่จังหวัดชายแดนใต้จะต่างกับครอบครัวเมือง เช่น ความเชื่อวิถีวัฒนธรรมมุสลิม ส่งผลให้การฉีดวัคซีนป้องกันโควิดนั้น ภรรยาและลูกจะต้องให้สามี/พ่อเห็นชอบก่อนจึงจะฉีดได้  ครอบครัวที่เป็นหญิงหม้ายจากการสูญเสียสามีที่ติดโควิด ไม่สามารถค้าขายได้ ทำให้ไม่มีรายได้  ดังนั้นวันนี้เรารอพึ่งพารัฐอย่างเดียวคงไม่ได้ นอกจากภาครัฐจะส่งเสริมสวัสดิการแล้ว รัฐยังต้องกระจายอำนาจจากส่วนกลางให้ชุมชนสามารถจัดการตนเองบนบริบทวัฒนธรรมของเขาได้ เช่น ปรับปรุงระเบียบให้คล่องตัวเพื่อหนุนภาคประชาสังคมหรือองค์กรพัฒนาเอกชน โรงเรียน วัด มัสยิด ให้มีส่วนร่วมในการทำงานเสริมพลังภาครัฐ เป็นต้น

          ทางด้าน ดร.สมใจ รักษาศรี มูลนิธิสถาบันครอบครัวไทย เสนอว่า  รัฐต้องสร้างให้ครอบครัวไทยแข็งแกร่งขึ้น   โดยต้องมีโครงสร้างการทำงานที่มีความพร้อมและทำงานได้ทันกับสถานการณ์  หรือทำหน้าที่เป็นกลไกกลางในการเชื่อมประสานภาคส่วนต่างๆเข้ามาสนับสนนุนเอื้ออำนวย  สร้างความพร้อมให้กับประชาชน  การกระจายอำนาจในการบริหารจัดการไม่รวมศูนย์  การพัฒนาที่มี “คน-ครอบครัว” เป็นตัวตั้ง บนความเข้าใจรากฐานของปัญหา  โดยเฉพาะปัญหาความยากจนกับการแก้ปัญหาด้วยรัฐสวัสดิการ   ตลอดจนการนำสิ่งต่างๆมาเป็นบทเรียนการทำงาน  เพื่อเรียนรู้สำหรับการเตรียมพร้อมกับการรับมือวิกฤตที่อาจรุนแรงขึ้นในอนาคต

          ทพ.จเร วิชาไทย ผู้จัดการงานวิจัย สวรส. กล่าวว่า ที่ผ่านมาครอบครัวนับเป็นกลุ่มที่ได้รับผลกระทบจากการพัฒนาโดยตรง  ซึ่งปัญหาครอบครัวนั้นยิ่งชัดเจนขึ้นมากในวิกฤตโควิด-19 และปัญหานี้มักจะถูกมองแค่เป็นปัญหาหรือปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นในระยะเวลาหรือสถานการณ์ใดสถานการณ์หนึ่ง แต่ในความเป็นจริงมีภาวะปัญหามานานแล้ว สิ่งที่ต้องการ คือ การวิเคราะห์ถึงรากของปัญหาและเชื่อมโยงกับโครงสร้างของระบบที่เกี่ยวข้อง  แม้ว่าประเทศเราจะไม่มีการระบาดของโควิด-19 แต่จะเห็นว่าครอบครัวไทยจำนวนไม่น้อยก็มีความอ่อนแออยู่มาก ตัวอย่างเช่น พ่อแม่ที่รายได้น้อย ต้องทำงานทั้งคู่ มีเวลาในการดูแลอบรมบุตรน้อย ย่อมส่งผลต่อความสามารถที่จะพัฒนาเด็กให้เติบโตอย่างสมวัย ยิ่งในช่วงสถานการณ์โควิด การเข้าถึงการเรียนผ่านระบบออนไลน์ ยิ่งจะถ่างโอกาสที่ไม่เท่าเทียมกันระหว่างเด็กด้วยกันอย่างรุนแรง  

          สวรส. เห็นความสำคัญและผลกระทบของปัญหานี้ที่เชื่อมโยงกับระบบสังคมและสุขภาพ  จึงได้สนับสนุนงานวิจัยทางด้านสังคมและครอบครัว ตลอดจนกิจกรรมการแลกเปลี่ยนพูดคุยเพื่อการขับเคลื่อนการแก้ปัญหา  “โครงการวิจัยเพื่อพัฒนาและขับเคลื่อนสุขภาวะของครอบครัวเปราะบางในสังคมไทย” เป็นหนึ่งในงานวิจัยภายใต้แผนพัฒนาสุขภาพสำหรับประชากรกลุ่มเปราะบาง และเป็นความร่วมมือกับศูนย์ความเป็นเลิศด้านการวิจัยและขับเคลื่อนนโยบายสังคมไม่ทอดทิ้งกัน   เพื่อศึกษาสถานการณ์และหาแนวทางแก้ไขอย่างเป็นระบบ  เน้นการแก้ปัญหาอย่างเชื่อมโยงและมีส่วนร่วมจากภาคส่วนต่างๆ โดยเป็นการทำงานในระยะยาวเพื่อสร้างความเข้มแข็งของรากฐานครอบครัว และการจัดการแก้ปัญหาอย่างยั่งยืน

          รศ.ดร.ลือชัย ศรีเงินยวง กล่าวสรุปในตอนท้ายว่า แม้ที่ผ่านมาจะมีรัฐธรรมนูญฉบับต่างๆ มีโครงสร้างการทำงาน มีนโยบาย  มีความร่วมมือจากภาคส่วนต่างๆ ที่คาดหวังที่จะสร้างความเข้มแข็งให้เกิดขึ้นกับสถาบันครอบครัว  แต่ก็ยังมีประสิทธิภาพไม่มากพอที่จะแก้ปัญหาให้กับครอบครัวที่เผชิญปัญหาความซับซ้อนในหลายมิติ  ซึ่ง “วิกฤติครอบครัวนั้นคือ อาการของวิกฤติเชิงระบบ” ที่จำเป็นต้องหาทางออกด้วยการทำงานในระดับฐานคิด กระบวนทัศน์ โดยมองให้เห็นว่า วิกฤติครอบครัวคือวิกฤติเชิงระบบที่มีตัวกำหนดปัจจัยในหลายระดับที่เชื่อมโยงกันอย่างซับซ้อน ซึ่งการพัฒนาที่ผ่านมาจัดอยู่ในทิศทางที่ไม่ได้เอาความผาสุกมั่นคงของครอบครัวเป็นเป้าหมาย  แต่ถูกใช้เป็นต้นทุนหรือปัจจัยการผลิตของ “การพัฒนาประเทศ” ดังนั้นการกลับกระบวนทัศน์ที่การมองให้เห็นว่า  ครอบครัวคือต้นทุนหรือฐานสำคัญของอนาคต ที่จะนำมาซึ่งความยั่งยืนของสังคม ชุมชน และประเทศ  โดยครอบครัวเป็นปัจจัยสำคัญของการนำไปสู่ความสำเร็จของนโยบายทางสุขภาพ  สังคม การศึกษาหรือเศรษฐกิจ  ในทางกลับกันนโยบายต่างๆ ที่มีครอบครัวเป็นฐานสำคัญของการคิดหรือเป็นเป้าหมายการพัฒนา  ย่อมส่งผลต่อการพัฒนาในแบบรากลึกที่ยั่งยืนมั่นคงได้เช่นกัน  ซึ่งทำให้คุณภาพหรือสุขภาวะที่ดีของครอบครัวนั้น จำเป็นต้องถูกยกเป็นวาระแห่งชาติอย่างแท้จริง